واژه شایستگی که سالها است در ادبیات مدیریت جهان و ایران مورد استفاده قرار میگیرد، معانی مختلف و گاه متفاوتی را در ذهن شنونده ایجاد میکند. حتی اغلب گوینده یا نویسنده مطلب مربوطه به شایستگی یا شایسته نیز معانی مختلف یا متفاوتی از آن را در ذهن دارد ولی تمام این افراد به دلایل مختلف که اغلب ناآگاهی کافی است، از واژه یکسان شایستگی برای بیان مطالب خود استفاده میکنند. در این مطلب کوتاه میخواهیم تمام واژه های مشابه یا مترادف و یا نزدیک به شایستگی را بررسی نموده و تفاوت معنی هر یک را با معنی صحیح و کامل واژه شایستگی مقایسه کنیم.

در ابتدا بهتر است واژه شایستگی را به درستی تعریف کنیم.

شایستگی یا competence به مجموعه ای از دانش، مهارت، نگرش و توانایی ها گفته میشود که سبب میشود یک فرد شایسته انجام یک مسئولیت یا یک شغل باشد. برای مثال شایستگی آهنگری به مجموعه ای از مهارتهای فنی ذوب و شکل دهی به آهن مذاب، قدرت بدنی، روحیه سر سختی و مقاومت و … گفته میشود که سبب میشود یک فرد ی آهنگر شایسته نامیده شود. برای مثال یک مدیر که توانایی و مهارت و دانش کافی برای انجام وظایف مدیریت بانک را دارد ولی نگرش وی سبب میشود به فکر اختلاس و سو استفاده از موقعیت شغلی و دانش و توانایی فنی اش باشد آیا شایسته مدیریت بانک است؟ قطعا خیر. به همین علت شایستگی مجموعه ای از عوامل موثر در موفقیت است (دانش، مهارت، توانایی، نگرش) که سبب میشود فرد در انجام مسئولیت یا شغل خود موفق باشد.

اکنون با دانستن این تعریف به سراغ واژه های مشابه میرویم و تفاوتهای آنها را بررسی میکنیم.

Talent استعداد (توانایی های نهفته)

یکی از واژه های بسیار رایج که هم معنی با شایستگی به کار برده میشود (به خصوص در زبان انگلیسی) واژه انگلیسی talent یا مترادف فارسی آن ((استعداد)) است. در صورتیکه استعداد تنها به هر یک از ویژگیهای ذاتی گفته میشود که در یادگیری سریعتر و دستیابی آسان تر به مهارت ها موثر است. مانند تیزبینی ، یا قدرت بدنی، یا تفکر تحلیلی، یا هوش ریاضی، هر یک از این موارد یک استعداد محسوب میشود. هر یک از این استعداد ها را با مجموعه عواملی که تشکیل دهنده شایستگی هستند مقایسه کنید. استعداد در بهترین حالت معنی بسیار نزدیکی به توانایی دارد. هرچند توانایی استعداد به فعل رسیده است . در صورتیکه استعداد میتواند در آینده شکوفا شود.

sufficiency کفایت (دارا بودن حداقل شرایط احراز)

در مواردی از واژه کفایت یا معنی این واژه به جای شایستگی استفاده میشود. در صورتیکه شایستگی به سقف یا حد بالای موفقیت در یک مسئولیت اشاره دارد ولی کفایت به حداقل ها اشاره دارد. از نظر اینکه کفایت هم به مجموعه ای از دانش، مهارت، توانایی و نگرش اشاره دارد با شایستگی مشابه است و همچنین از نظر اینکه این موارد باید به فعل رسیده باشد نه اینکه در آینده قابل شکوفا شدن باشد هم با شایستگی شباهت دارد ولی تفاوت اصلی آن این است که شایستگی به سقف این موارد اشاره دارد و کفایت به کف این موارد. البته در زبان انگلیسی این واژه کمتر برای انسان به کار میرود و به جای آن بیشتر از qualification برای انسان استفاده میشود.

Qualification صلاحیت (دارا بودن استانداردها و حداقل ها)

صلاحیت با کفایت به خصوص در فارسی نزدیکی خیلی زیادی دارند هرچند صلاحیت به شایستگی نزدیکتر است تا کفایت. در واقع میتوان کفایت را حد کف شرایط لازم برای موفقیت در مسئولیت در نظر گرفت، صلاحیت حد متوسط و شایستگی حد عالی موفقیت در یک مسئولیت یا شغل را نشان میدهد.

Capability قابلیت (مجموعه ای از استعداد و توانایی انجام کار در آینده)

قابلیت هم از واژه هایی است که هم در انگلیسی و هم در فارسی به جای شایستگی مورد استفاده قرار میگیرد. در صورتیکه دو تفاوت بزرگ با شایستگی دارد. اول اینکه قابلیت به آینده اشاره دارد و هنوز به فعل نرسیده. و از این جهت با استعداد شباهت دارد. از طرفی به مجموعه ای از استعداد ها گفته میشود نه یک استعداد. ولی همانند شایستگی تمام ابعاد موفقیت (دانش، مهارت، توانایی و نگرش) را پوشش نمیدهد. و فقط به توانایی و نگرش اشاره دارد.

Ability توانایی (ویژگیهای ذاتی)

توانایی یکی از رایج ترین واژه هایی است که هم در فارسی و هم در انگلیسی به جای شایستگی به کار میرود. این واژه نیز یک تفاوت اصلی با شایستگی دارد. فقط به یکی از شرایط لازم برای موفقیت اشاره دارد و دانش و نگرش و مهارت را در خود جای نمیدهد. و از طرفی با استعداد معنای بسیار نزدیکی دارد. اما استعداد به توانایی های قابل بروز در آینده اشاره دارد در صورتیکه توانایی به فعل رسیده است.

Skill  مهارت (توان عملی یک فعالیت)

مهارت هم مانند توانایی به یکی از جنبه های لازم برای موفقیت اشاره دارد و به توان انجام عملی کارهای مربوط به مسئولیت اشاره دارد. اما در خصوص نگرش و دانش حرفی برای گفتن ندارد. مانند شخصی که مهارت برنامه نویسی دارد اما تمرکز کافی برای انجام پروژه های نرم افزاری ندارد و خطای زیادی دارد و از طرفی شخصیتی دارد که نمیتوان روی اتمام کار وی حساب باز کرد.

امیدوارم مطلب فوق مفید بوده و بتواند در استفاده صحیح از واژگان مدیریتی به دوستان و همکاران عزیز فعال در حوزه مدیریت منابع انسانی یاری رساند.

مهرداد صمدی – کلینیک شایستگی